این روزها استفاده فراوان از دو کلمه «توهم» و «هذیان» به ویژه توهم بسیار باب شده است. در گفته های خود مدام از جملاتی مانند «توهم زدیاا» «فلانی متوهم است»، «هذیون نگو» و … استفاده می کنیم، بدون این که خیلی از ما معنای دقیق این دو کلمه را بدانیم. این دو کلمه یا بهتر است بگویم اصطلاح در دنیای روانشناسی تعریف مشخصی دارند. توهم و هذیان اغلب اوقات با هم اشتباه گرفته می شوند. اگر چه این دو کلمه با هم ارتباط دارند ولی متفاوت از هم هستند. توهم و هذیان هر دو از علائم اصلی اختلال اسکیزوفرنی هستند. هر چند این دو علامت در سایر اختلالات روانی نیز وجود دارند.
توهم (hallucination)
توهم را میتوان نابهنجاری در حواس پنج گانه نامید.
به زبان ساده توهم یعنی دیدن، بویدن، چشیدن، شنیدن و لمس کردن چیزهایی که وجود خارجی ندارند.
توهمات تجربیات حسی کاذب در غیاب محرک واقعی بیرونی هستند.
انواع توهم:
۱- توهم شنیداری
توهم شنیداری یا سمعی رایج ترین و شایع ترین نوع توهم است.
این توهمات صداهای بیرونی هستند که به فرد دستور انجام کاری را می دهند. یا به صورت دو یا چند صدا هستند که با هم صحبت می کنند.
در برخی از توهمات شنیداری فرد صدای فردی غیر از خود را می شنود که در حال حرف زدن درباره زندگی، افکار و فعالیت های اوست.
نکته جالب و قابل تأمل درباره توهمات شنیداری:
هنگامی که افراد دارای این نوع توهمات بیان می کنند که صداهایی می شنوند، در مناطق مغزی مسئول تولید گفتار و ادراک این افراد فعالیت عصبی مشاهده می شود. ولی این افراد آن صداها را به منبعی خارج از خود نسبت می دهند.
۲- توهم دیداری
توهم بصری (دیداری) بعد از توهم شنیداری رایج ترین توهمات هستند.
این نوع توهم یا هالوسینیشن می تواند دو حالت داشته باشد:
الف- حالت عام: در این حالت فرد رنگ ها، شکل ها، یا انسان هایی را می بیند که وجود خارجی ندارند.
ب- حالت خاص: در این حالت فرد یک انسان خاص و مشخص را می بیند. به طور مثال فرد همسر، پدر و یا مادر خود را می بیند که در کنار و یا اطراف او حضور دارد. در حالی که همسر، پدر و یا مادر او مدت ها پیش فوت کرده و یا در حال حاضر از او دور است ولی فرد آن را می بیند.
۳- توهم حسی یا جسمی
اگر فرد در بدن خود احساس خارش و سوزش کند ولی در واقع خارش و سوزشی وجود نداشته باشد، دچار این توهم شده است.
۴- توهم بویایی
فرد بوهایی را حس می کند که در عالم واقع وجود ندارد.
مثال:
الف- فردی بوی غذایی سوخته را حس می کند. ولی هیچ غذایی در آشپزخانه، روی اجاق گاز و در محیط بیرون در حال سوختن نیست.
ب- فردی به دوستش که در کنار او نشسته است می گوید: «بوی گل یاسی که در اتاق پیچیده را حس می کنی». اگر دوستش چنین بویی را حس نکند و البته بوی گل یاسی به صورت واقعی در فضای اتاق نپیچیده باشد، می گوییم آن شخص توهم بویایی دارد.
۵- توهم چشایی
زمانی که یک فرد طمع غذایی که می خورد را غیر طبیعی می یابد، دچار توهم چشایی شده است.
۶- توهم احشایی
در این توهم، فرد احساس می کند اعضای بدنش تغییر حالت داده اند.
مثال هایی از توهم احشایی: سوزش در مغز، احساس بریدگی در مغز استخوان، احساس فشار در عروق خونی و احساس اعوجاج در بدن
هذیان (delusion)
هذیان به زبان ساده یعنی باورهای غلط و نادرستی که هیچ گونه پایه و اساسی در واقعیت ندارند.
مهدی گنجی در کتاب «آسیب شناسی روانی بر اساس DSM-5» هذیان را باورهای راسخ اما غلطی که معمولاً به صورت سوء تفسیر ادراک های ذهنی یا تجربه ها جلوه می کنند، ترجمه کرده است.
تعریف هذیان بر اساس تعریف DSM-5 به این صورت است که:
«هذیان باور غلطی است که بر مبنای استنباط نادرستی از واقعیت بیرونی قرار دارد. این باور علی رغم آنچه دیگران به آن اعتقاد دارند و شواهد مغایر با آن، همچنان به طور راسخ باقی می ماند. همچنین این باور به وسیله اعضای فرهنگ و خرده فرهنگ فرد پذیرفتنی نیست (برای مثال؛ بخشی از ایمان مذهبی فرد نیست). زمانی که باور غلط یک قضاوت ارزشی را شامل می شود تنها زمانی به عنوان هذیان در نظر گرفته می شود که درستی آن بسیار بحث برانگیز باشد».
نکته بسیار جالب:
افرادی که هذیان دارند، حتی اگر هذیان و باورشان عجیب باشد، باز هم می توانند برای تایید هذیان و باورهای عجیب خود منطق و دلیل ارایه بدهند. بنابراین افرادی که هذیان دارند در فرایند تفکرشان مشکلی وجود ندارد. ولی محتوای تفکر این افراد دچار اشکال شده است.
انواع هذیان
۱- هذیان گزند (تعقیب و آزار):
این نوع هذیان رایج ترین نوع از انواع هذیان است. افرادی که هذیان گزند دارند، فکر می کنند که همیشه و همه جا تحت تعقیب دیگران هستند، در معرض خطر قرار دارند و عده ایی در حال جاسوسی آن ها هستند تا آن ها را اذیت کرده و جانشان را به خطر بیندازند. این افراد فکر می کنند که عوامل و اشخاصی قصد صدمه زدن به آن ها و خانواده شان را دارند.
۲- هذیان خود بزرگ بینی:
نام دیگر این هذیان، هذیان عظمت است. در این هذیان فرد فکر می کند که شخصی قدرتمند و مشهور است. یا این که فکر می کند بسیار قدرتمندتر و باسوادتر از خود واقعی اش است.
برای مثال:
الف- فردی فکر می کند که دونالد ترامپ، مریم عذرا و یا حضرت محمد است.
ب- فردی که فکر می کند میتواند جنگ و ویرانی را در کل دنیا از بین ببرد.
۳- هذیان کنترل فکر:
نام دیگر این هذیان، هذیان نفوذ/تأثیر است.
در این نوع هذیان فرد باور دارد که افکار، احساسات و اعمالش توسط نیروهای فضایی و ماوراءالطبیعه کنترل می شود. این فرد باور دارد که دیگران افکار او را در کنترل خود دارند.
مثال:
الف- فردی که باور دارد افرادی ناشناس افکار او را از مغزش بیرون کشیده و آن ها را در تلویزیون و دیگر رسانه های جمعی انتشار داده اند.
۴- هذیان به خود گرفتن:
نام های دیگر این هذیان: هذیان اسناد به خود-هذیان “منظورشان من هستم”-هذیان رفرنس
در این هذیان فرد رویدادهای خارجی مستقلی که هیچ ربطی به او ندارند را به خود اختصاص می دهد. این فرد فکر می کند که اخبار تلویزیون، عناوین روزنامه ها و حتی فیلم های سینمایی در حال اشاره به او هستند و همه چیز و همه کس به نوعی به او ارتباط دارند. هر چه در این دنیا در حال رخ دادن است را به نوعی به خود نسبت می دهند از مرگ فلان شخص سیاسی در فلان کشور، فقر، بیماری و جنگ در دنیا را گرفته تا عروسی دخترخاله و مهاجرت پسر عمه به کانادا و همه چیز را به نوعی به خود نسبت می دهند.
۵- سندروم کاپگراس:
در این هذیان فرد فکر می کند که یکی از بستگانش با یک نفر دیگر عوض شده است. مثال: فرد باور دارد که همسرش با یک نفر دیگر که شبیه همسرش است تعویض شده است و فردی که الان دارد با او زندگی می کند همسرش نیست بلکه شخصی دیگر است.
۶- سندرم کاتراد:
در این نوع هذیان فرد باور دارد که مرده است.
۷- هذیان انتشار افکار:
نام دیگر این هذیان، پخش افکار است. در این نوع هذیان فرد باور دارد که افکار موجود در مغزش در همه جا پخش شده اند و همه می توانند آن ها را بشنوند.
۸- هذیان واریز افکار:
در هذیان واریز افکار یا درج افکار، باور فرد بر این است که دیگران یا نیروهایی غیبی و فضایی افکاری را در سر او می کارند.
۹- هذیان برداشت افکار:
در هذیان برداشت افکار یا ربایش فکر، فردی باوری قوی دارد که فرد یا افرادی خارجی در حال بیرون کشیدن افکار از ذهن او هستند. به عبارتی در حال دزدی افکار او هستند.
۱۰- هذیان گناه کاری:
در این نوع هذیان فرد فکر می کند که مرتکب یک گناهی بزرگ و نابخشودنی شده است و مجرم محسوب می شود.
مثال: فرد فکر می کند که دونالد ترامپ و یا یک شخصیت سیاسی بزرگ و مشهور را به قتل رسانده است.
۱۱- هذیان نیست انگاری:
در این هذیان فرد فکر می کند که بخش های از دنیا و یا خود او دیگر وجود ندارند و نابود شده اند.
مثال:
الف- فرد فکر می کند که پا ندارد، یا کلیه هایش از کار افتاده و معیوب شده اند.
ب- فردی که باور راسخی دارد مبنی بر این که دنیا و موجوداتش وجود خارجی ندارند.
۱۲- هذیان فقر:
فرد باوری قوی دارد مبنی بر این که فقیر و بی پول است. این در حالی است که شواهد نشان می دهد که او به اندازه کافی پول دارد.
۱۳- هذیان سوماتیک ( جسمی) :
در هذیان سوماتیک فرد فکر می کند که یک بیماری وحشتناک و صعب العلاج دارد، بدنش بوی تعفن می دهد و وظایف بدنی اش تغییر کرده اند.
مثال:
الف- فرد باور دارد که چیزی در بدنش در حال گندیدن است.
ب- فرد فکر می کند که تمام اعضا داخلی بدنش را بیرون آورده و اعضای یک نفر دیگر را به جای آن گذاشته اند
در نوشتن این مطلب از منابع زیر استفاده کردم:
۱- آسیب شناسی روانی بر اساس DSM-5 / مهدی گنجی/ نشر ساوالان
۲- آسیب شناسی روانی / سلیگمن و روزنهان / ترجمۀ یحیی سید محمدی / نشر ارسباران
۳- تشخیص افتراقی بر اساس DSM-5 / مایکل فیرست / ترجمۀ رضاعی و فروغی / انتشارات ارجمند